108. rocznica nadania praw miejskich Pruszkowowi. Galeria zdjęć z początków naszego miasta

Rozwój Pruszkowa ściśle związany był z rozbudową i eksploatacją Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, kluczowej trasy kolejowej na terenie zaboru rosyjskiego w XIX wieku. Choć formalne otwarcie linii kolejowej Warszawa-Wiedeń miało miejsce w 1848 roku, już od 1845 roku pociągi kursowały do Pruszkowa, co stanowiło istotny krok w procesie modernizacji komunikacyjnej regionu.

Wraz z uruchomieniem połączenia kolejowego, rozpoczął się dynamiczny rozwój miast i osad leżących wzdłuż trasy, sprzyjający wzrostowi gospodarczemu i społecznemu. Transport kolejowy umożliwił szybszy przepływ osób i towarów, co wpłynęło pozytywnie na lokalną gospodarkę, handel oraz rozwój infrastruktury.

Bliskość stolicy oraz dogodne połączenia komunikacyjne sprawiły, że Pruszków stał się atrakcyjnym miejscem zarówno dla przemysłu, jak i dla osadnictwa.

Budowa Szpitala dla Psychicznie Chorych w 1891 roku przyczyniła się natomiast do budowy osiedla mieszkaniowego we wsi Tworki.

Prawa Miejskie Pruszków uzyskał jednak dopiero 9 listopada 1916 roku (wraz z Tworkami i Żbikowem jako jednym organizmem miejskim) .

Dlaczego akurat w tym czasie?

Historycy z Muzeum Dulag 121 w Pruszkowie tłumaczą to w ten sposób: „9 listopada 1916 r. generał-gubernator Warszawy Hans von Beseler spełnił aspiracje pruszkowskich działaczy, przyznając osadzie fabrycznej Pruszków prawa miejskie. Władze niemieckie burmistrzem mianowały byłego kierownika z zakładów Tillmannsa inż. Edmunda Wargenau, a po jego dymisji, w czerwcu 1918 r., Józefa Piltza. Powołano także Radę Miejską, która do 1918 r. pełniła raczej rolę ciała doradczego przy burmistrzu, a nie w pełni samorządowej instytucji. Przyznanie praw miejskich i pozorne przekazanie władzy nad miastem było częścią szerszej kampanii, mającej ustępstwami i obietnicami większej autonomii, czy wręcz niepodległości, pozyskać przychylność Polaków dla władz niemieckich, a tym samym skłonić ich do wstąpienia w szeregi armii niemieckiej”.

Zapraszamy Państwa do obejrzenia galerii zdjęć z Pruszkowa. To fotografie z początku XX – wieku. Niektóre z nich nie były powszechnie dostępne.

• Dziękujemy za przekazanie zdjęć do publikacji Panu Robertowi Wargenau, prawnukowi pierwszego burmistrza Miasta Pruszkowa.
• Dziękujemy za przekazanie zdjęć do publikacji Panu Piotrowi Dolewskiemu, który prowadzi profil FB: Muzeum Pruszkowa na Uchodźstwie.
• Dziękujemy za przekazanie zdjęć Pani Marii Brodowicz, wnuczce Jana Szczepkowskiego, drugiego burmistrza Miasta Pruszkowa.

1 / 22

Edmund Wargenau, pierwszy burmistrz Pruszkowa.

Zdjęcie wykonane pod koniec XIX wieku.

2 / 22

Jan Szczepkowski

Jan Szczepkowski, burmistrz Pruszkowa

3 / 22

Ulica Starowiejska obecnie Kościuszki

ps. Na pocztówce jest błąd. Widoczna na zdjęciu ulica nazywała się Starowiejska. Obecnie jest to ul. Kościuszki.

4 / 22

Widok Pruszkowa

Widok z dachu, lub może nawet komina, Fabryki Fajansu Jakuba Teichfelda w stronę północną. Na pierwszym planie zasłane cembrowinami place gospodarcze Fabryki Ultramaryny Emila Sommera i Dawida Nowera. Przy prawej krawędzi zdjęcia widać mały fragment głównego budynku fabrycznego. Za płotem biegnie ulica Kościelna, przy której widoczny jest, na rogu z ul. Helenowską (Prusa) dom nr 26 i fragment domu nr 22, narożnego z ul. Krótką (Potulickiego). Między nimi, wewnątrz kwartału, sięgającego ul. Szerokiej (Kraszewskiego), widoczne są oficyny, budynki gospodarcze, a nawet mały sad z pobielonymi wapnem drzewkami. Na tle parku pałacowego widać wysoki dom nr 46, zaś między drzewami – sam pałac. Po lewej stronie zdjęcia biegnie ul. Helenowska (Prusa), przy niej zaś widać: dom nr 42, bliźniacze nr 40 i 38, dalej białą ścianę szczytową apteki Józefa Bielawskiego (nr 32, narożna z ul. Niecałą). W głębi po lewej widoczna zabudowa ul. Niecałej – m.in. rytualna łaźnia żydowska oraz Fabryka Farb Drukarskich Karola Ratnera.

5 / 22

Fabryka Ołówków St. Majewski

Zdjęcie przedstawia bramę wjazdową do Fabryki Ołówków Stanisława Majewskiego (ul. Ołówkowa 1) – jednego z licznych niegdyś, a dziś jedynego zakładu przemysłowego, wzniesionego w II połowie XIX wieku na atrakcyjnych działkach w pobliżu linii kolejowej. Posesję tę zakupił pierwotnie Adolf Rothstein i w 1879 roku wzniósł zabudowania odlewni żelaza. Firma niebawem zbankrutowała, a w 1894 roku zabudowania kupiło Towarzystwo Udziałowe Wyrobu Ołówków, założone w 1889 roku i posiadające już mała fabrykę w Warszawie. Po przeniesieniu produkcji do Pruszkowa zakład znacznie rozbudowano, a znakomita koniunktura zapewniła wytwórni dominującą pozycję na rynkach europejskich.

6 / 22

Szpital w Tworkach

Na rysunku przedstawione są, w całej swej okazałości, świeżo wzniesione gmachy Warszawskiej Lecznicy dla Obłąkanych, oddane do użytku w 1891 roku. Widoczna na pierwszym planie droga dojazdowa, to dzisiejsza ul. Partyzantów, mniej-więcej u zbiegu z dzisiejszymi ulicami Niską i Wysoką. Najwyższy budynek to gmach administracji Lecznicy. Symetrycznie, po jego lewej stronie widoczny jest pawilon II (żeński), zaś po prawej – pawilon I (męski). Na lewym skraju zdjęcia widać również część pawilonu VI (żeńskiego), a w głębi – prawosławną kaplicę szpitalną. Nad dachami pawilonów widać również wieżę ciśnień i komin, będące elementami pawilonu gospodarczego, mieszczącego m. in. elektrogenerator, kuchnię i pralnię. Dalsze zabudowania, położone w głębi posesji, na rysunku nie są już widoczne.

7 / 22

Dom Jana Szczepkowskiego

Zdjęcie przedstawia dom Jana Szczepkowskiego przy ul. Kościuszki 43. Jego właściciel był znanym działaczem społecznym, literatem – autorem kilkunastu książek historycznych i podróżniczych, a także jednym z pierwszych burmistrzów Pruszkowa. Budynek zaś zapisał się na trwałe na kulturalnej mapie naszego miasta, gdyż w latach 1907-1973 był siedzibą pruszkowskiej Biblioteki, założonej półlegalnie w 1903 roku z inicjatywy pruszkowskich społeczników i przemysłowców – nie bez udziału samego Szczepkowskiego. Właściciel mieszkał na piętrze; do biblioteki, zajmującej większość pomieszczeń parteru, wchodziło się od strony ul. Kościuszki, zaś w lokalu narożnym działał bar mleczny.

8 / 22

Jan Szczepkowski

Tył kamienicy Jana Szczepkowskiego

9 / 22

Jan Szczepkowski

Jan Szczepkowski z rodziną przy Parku Sokoła, ul. Kościuszki

10 / 22

Willa doktora Zielińskiego

Zdjęcie przedstawia willę rodziny Zielińskich „Anielin”, stojącą w parku o tej samej nazwie. Park „Anielin”, podobnie jak sąsiednie parki Bersohna i Potulickich powstały w połowie XIX wieku na szerokim pasie ziemi wzdłuż południowego brzegu Utraty, którego właścicielem, jak zresztą całego pruszkowskiego majątku, był rosyjski kupiec Iwan Skwarcow (był on również właścicielem Pałacu Saskiego w Warszawie). Przyległy do rzeki teren, wykarczowany pod uprawy rolne jeszcze w średniowieczu, postanowił on zalesić. Po uwłaszczeniu i parcelacji majątku, dziewięciomorgowy grunt między dzisiejszymi ulicami Prusa, Zimińskiej-Sygietyńskiej i Różaną nabył w 1875 roku warszawski rejent Marceli Zieliński i wybudował tam swą letnią rezydencję. Zadbał też o park, w którym wykopano stawy i usypano sztuczne wyspy. Willa spłonęła jednak w czasie walk pod Pruszkowem w 1914 roku i choć park pozostawał własnością prywatną, wstęp do niego był otwarty dla wszystkich. Dopiero w 1930 roku Rada Miasta wykupiła go z przeznaczeniem na park miejski. Odbywały się tu festyny, działała strzelnica, wzniesiono drewnianą tancbudę, zimą urządzano ślizgawki. W 1969 roku park przecięła Aleja Wojska Polskiego, rozdzielając go na dwie części.

11 / 22

Kolejka EKD

Zdjęcie, wykonane z drewnianego w tym czasie wiaduktu drogowego na ul. Pęcickiej – dziś Alei Armii Krajowej – w stronę północną. Kremowo-granatowe wagoniki EKD odjechały właśnie z pruszkowskiego przystanku i zmierzają do Komorowa. Na drugim peronie zgromadziło się już zaś kilku podróżnych, oczekujących na pociąg w stronę Warszawy. Przy obu peronach stoją drewniane poczekalnie, w głębi widać zaś kolejową podstację elektryczną. Po prawej stronie zdjęcia, w głębi, widać zabudowania folwarku Wyględówek, a dalej – mur szpitala tworkowskiego. Po lewej stronie zwraca zaś uwagę dość egzotyczny w mazowieckim krajobrazie dom z wysokim, półszczytowym dachem, zakończonym szparogami, stojący na posesji przy ul. Kraszewskiego.

12 / 22

Fabryka Ołówków ST. Majewski

Fabryka Ołówków ST. Majewski

13 / 22

Ulica Bolesława Prusa

Ulica Helenowska to obecna Prusa. Ujęcie wykonano z balkonu, najprawdopodobniej domu nr 19. Widoczne domy w zachodniej pierzei – nr 42, w którym, jak wskazują szyldy, mieścił się zajazd oraz wydawano „Śniadania-obiady-kolacje”, oraz bliźniacze nr 40 i 38. Dalej narożne z ul. Niecałą domy nr 34 – w okresie międzywojennym mieszczący sklep Stanisława Timmego i 32 – apteka Józefa Bielawskiego. Jeszcze dalej – narożne domy nr 26 i 24, flankujące wjazd w ul. Kościuszki. Na ulicy widoczne tory tramwajowe, po prawej zaś – koń z wozem, „zaparkowany” na wysokości dzisiejszego sklepu spożywczego. Warto dodać, że na tyłach posesji nr 38 i 40 wzniesiona została jedyna pruszkowska synagoga. Był to drewniany, parterowy, podłużny budynek o niewyszukanej architekturze.

14 / 22

Willa rodziny Hoserów

Na fotografii przedstawiona jest willa rodziny Hoserów przy ul. Żbikowskiej 56. Jej właściciele to znana rodzina ogrodnicza, której historię na ziemiach polskich zapoczątkował przybyły z Czech Piotr Hoser. W połowie XIX wieku założył on wraz z braćmi w Warszawie firmę ogrodniczą "Bracia Hoser", która szybko osiągnęła pozycję potentata w swojej branży. Z powodu braku dogodnych do uprawy gruntów w obrębie miasta, w 1898 roku syn Piotra, Piotr Ferdynand Hoser, nabył ziemię na pograniczu Żbikowa i Duchnic, na której już rok później stanęły budynki, wzniesione według projektu Czesława Domaniewskiego – późniejszego twórcy pruszkowskiego kościoła parafialnego.

15 / 22

Parafia Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny

Żbikowska parafia jest jedną z najstarszych na Mazowszu. Powstała w czasach, gdy Stara Warszawa nie posiadała jeszcze kościoła; co więcej, nie istniała jeszcze nawet najstarsza warszawska parafia na Służewiu. Nie wiadomo, przez kogo i kiedy została erygowana, a przekazywany przez tradycję rok 1236 nie wytrzymuje krytyki historycznej. Źródła wskazują jedynie, że w 1236 roku parafia już od jakiegoś czasu istniała. Około 1450 roku, w miejscu pierwszej, drewnianej zapewne świątyni, stanął murowany kościół, który mimo zawieruch dziejowych, przetrwał blisko 500 kolejnych lat. Budowę obiektu istniejącego do dziś rozpoczęto zaś w 1906 roku według projektu Henryka Juliana Gaya i ukończono w 1914 roku. Kilka miesięcy później budowla została ciężko uszkodzona przez niemiecką artylerię.

16 / 22

Niemieccy oficerowie.

Zdjęcie niemieckich oficerów wykonane podczas I wojny światowej przez najbardziej znanego pruszkowskiego fotografa Dawida Abramowicza w bramie kamienicy w której mieścił się jego zakład przy ul. B. Prusa 13 ( dziś 21).

17 / 22

Pałacyk Sokola

Zniszczony po I wojnie światowej Pałacyk Sokoła w Parku Kościuszki. Zegar na wieży pojawił się dopiero w latach 70. XX wieku.

18 / 22

Pałacyk przy ul. Broniewskiego

Budynek ten powstał w 1908 r. jako jeden z elementów kompleksu Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego. Najpierw służył jako szpital dla pracowników kolei, później w 1919 r. zaadaptowano go na potrzeby szkoły podstawowej, która istniała do 1974 r., jej miejsce zajęła szkoła zawodowa. W latach 80-tych budynek zmienił się w hotel turystyczny Tramp. Po likwidacji ZNTK trafił w ręce prywatne.

19 / 22

Edmund Wargenau jako nastolatek

Zdjęcie wykonane w Archangielsku w 1873 roku, gdzie urodził się przyszły burmistrz Pruszkowa. Jego rodzice pochodzili z Królewca czyli Prus Wschodnich.

20 / 22

Edmund Wargenau, burmistrz Pruszkowa

Pochodzenie: Prusy Wschodnie, miejsce urodzenia: Rosja. Większość życia spędził w Polsce. Losy pierwszego burmistrza Pruszkowa pokazują jak multikulturowa była XIX - wieczna Europa.

21 / 22

Dyplom berlińskiej uczelni

Burmistrz Edmund Wargenau, nie tylko z powodzeniem ukończył studia wyższe. Był również poligliotą, który znał język: polski, niemiecki, rosyjski i angielski.

22 / 22

Edmund Wargenau jako działacz społeczny

Burmistrz Pruszkowa po zakończeniu kariery w samorządzie, działał w organizacji pomocowej stworzonej przez amerykański rząd. Jej celem było dostarczanie żywności do Polski. Na zdjęciu widoczna jest oryginalna legitymacja z tego okresu.

Tagi

1916 miasto pruszkow prawa miejskie pruszków